اعسار چیست؟ شرایط، انواع و نحوه اثبات اعسار در مهریه، چک و بدهی‌ها

اگر به حکم دادگاه موظف به پرداخت پول، مهریه، چک یا هر نوع دِینی شده‌اید اما به دلیل تنگدستی و ناتوانی مالی امکان پرداخت آن برایتان وجود ندارد، می‌توانید با استناد به قوانین اعسار، از خود در برابر حبس، توقیف اموال و فشار مالی دفاع کنید. در این مقاله به زبان ساده توضیح می‌دهیم اعسار چیست، چه انواعی دارد و چگونه می‌توان اعسار را در دادگاه اثبات کرد.

اعسار چیست و چه زمانی مطرح می‌شود؟

واژه اعسار از ریشه «عُسر» به معنای تنگ‌دستی و ناتوانی مالی است. در حقوق ایران، هرگاه شخصی طبق قانون یا به موجب حکم دادگاه مکلف شود مالی را به دیگری بپردازد (مثل پول، سکه، مهریه، چک، ملک و…)، اما به دلیل فقر و نداشتن توان مالی نتواند این مبلغ را پرداخت کند، در اصطلاح حقوقی «معسر» نامیده می‌شود.

به بیان ساده، معسر کسی است که بدهکار است اما واقعاً توان پرداخت دین یا هزینه لازم برای طرح دعوا در دادگاه را ندارد. برای این شرایط، قانون‌گذار نهاد اعسار را پیش‌بینی کرده تا افراد بی‌بضاعت، از حق دادخواهی و دفاع از خود محروم نشوند.

مطابق اصل ۳۴ قانون اساسی، دادخواهی حق مسلم هر فرد است و هیچ‌کس نباید به دلیل نداشتن پول از مراجعه به دادگاه و احقاق حق خود محروم شود. به همین دلیل، ادعای اعسار می‌تواند مانع تضییع حقوق افراد بی‌بضاعت شود.

انواع اعسار در قانون ایران

در قوانین جمهوری اسلامی ایران، به طور کلی دو نوع اعسار پیش‌بینی شده است:

این دو نوع اعسار، هر کدام فرآیند و آثار متفاوتی دارند؛ اما در هر دو حالت، هدف قانون‌گذار حمایت از افرادی است که به دلیل تنگدستی، نباید از حقوق قانونی خود محروم شوند یا تنها به دلیل ناتوانی مالی راهی زندان شوند.

اعسار از پرداخت هزینه دادرسی

هر شخصی که بخواهد از طریق دادگاه طرح دعوا کند، باید مبلغی را تحت عنوان هزینه دادرسی پرداخت کند. این هزینه در انواع دعاوی حقوقی (مثل طلاق، مطالبه مهریه، اختلافات قراردادی، اجاره، مطالبه وجه چک و…) و بسیاری از دعاوی کیفری (مثل کلاهبرداری، سرقت، ضرب و جرح و…) دریافت می‌شود.

فردی که مورد ظلم واقع شده اما هزینه دادرسی را ندارد، می‌تواند با تقدیم دادخواست اعسار از هزینه دادرسی به دادگاه اعلام کند که توانایی پرداخت این مبلغ را ندارد. اگر اعسار او مورد پذیرش قرار گیرد، موقتاً از پرداخت هزینه دادرسی معاف می‌شود و دعوای او بدون مانع مالی در دادگاه رسیدگی خواهد شد.

اعسار از پرداخت محکوم‌به

نوع دوم اعسار، مربوط به زمانی است که دادگاه حکم قطعی علیه شخص صادر کرده و او را به پرداخت مبلغی مشخص محکوم کرده است. در این حالت:

• محکوم‌له: کسی که حکم به نفع او صادر شده است.
• محکوم‌علیه: کسی که مکلف به پرداخت پول یا مال است.
• محکوم‌به: مبلغ یا مالی که باید پرداخت شود (مثل مهریه، وجه چک، ثمن معامله، بدهی قرارداد، ملک، خودرو و…)

اگر محکوم‌علیه واقعاً توان پرداخت یکجای محکوم‌به را نداشته باشد، می‌تواند دادخواست اعسار از پرداخت محکوم‌به یا تقسیط آن را مطرح کند. این موضوع به‌ویژه در پرونده‌های مهریه، چک و بدهی‌های سنگین بسیار رایج است.

شرایط و نحوه اثبات اعسار در دادگاه

کسی که مدعی اعسار است، باید تنگدستی و ناتوانی مالی خود را برای دادگاه ثابت کند. ادعای ساده و شفاهی کافی نیست و دادگاه براساس مدارک و دلایل تصمیم می‌گیرد. مهم‌ترین راه‌های اثبات اعسار عبارت‌اند از:

۱. معرفی شهود مطلع از وضعیت زندگی

رایج‌ترین روش برای اثبات اعسار، معرفی دو نفر شاهد به دادگاه است که:

• از وضعیت زندگی، سطح درآمد، شغل و هزینه‌های معیشتی شما مطلع باشند.
• با شما قرابت نسبی نزدیک نداشته باشند (معمولاً بهتر است از بستگان درجه یک نباشند).

نام، نام خانوادگی، شماره ملی و نشانی شهود باید در دادخواست اعسار ذکر شود. قاضی در صورت لزوم شهود را برای حضور در جلسه رسیدگی احضار کرده و شهادت آن‌ها را استماع می‌کند. اگر اظهارات شهود برای قاضی قانع‌کننده باشد، اعسار پذیرفته می‌شود.

۲. ارائه فهرست اموال، درآمدها و هزینه‌ها

علاوه بر شهود، فرد معسر باید صورت کلی اموال و دارایی‌های خود را به دادگاه اعلام کند؛ مانند:

• حساب‌های بانکی، خودرو، ملک، سرقفلی و…
• درآمد ماهانه از شغل، حقوق، اجاره و…
• هزینه‌های ضروری زندگی مثل اجاره منزل، درمان، هزینه فرزندان و…

در صورت احراز اعسار، دادگاه معمولاً به جای حبس بدهکار، حکم به تقسیط بدهی صادر می‌کند؛ یعنی بخشی از مبلغ به صورت پیش‌پرداخت و مابقی به شکل اقساط ماهانه یا دوره‌ای پرداخت می‌شود.

اعسار در مهریه، چک و سایر بدهی‌ها

یکی از مهم‌ترین موارد کاربرد اعسار، در پرونده‌های مهریه، چک و سایر دیون مالی است. برای مثال:

• شوهر در پرونده مهریه به پرداخت تعداد زیادی سکه محکوم شده اما امکان پرداخت یکجای آن را ندارد.
• شخصی به دلیل صدور چک برگشتی محکوم شده و پرداخت مبلغ چک به صورت نقدی برای او غیرممکن است.

در این موارد، بدهکار می‌تواند با طرح دادخواست اعسار و تقسیط، از دادگاه بخواهد که:

• بدهی را متناسب با وضعیت مالی او قسط‌بندی کند.
• از بازداشت و حبس او جلوگیری شود.

اگر دادگاه اعسار را نپذیرد (یعنی ادعای تنگدستی را مردود بداند)، بدهکار باید بدهی خود را بپردازد، رضایت طلبکار را جلب کند یا با خطر حبس مواجه خواهد شد.

نقش وکیل اعسار در پرونده‌های مالی

تنظیم صحیح دادخواست اعسار، معرفی شهود مناسب، تکمیل مدارک مالی و دفاع در جلسه دادگاه، همگی نیازمند آشنایی دقیق با قوانین و رویه قضایی است. اشتباه در هر یک از این مراحل می‌تواند باعث رد اعسار و در نتیجه حبس بدهکار شود.

موسسه حقوقی و داوری بین‌المللی رویای سبز با بهره‌گیری از وکلای پایه یک دادگستری، آماده است تا در کلیه پرونده‌های مربوط به اعسار از هزینه دادرسی، اعسار و تقسیط مهریه، اعسار در چک و سایر بدهی‌ها در کنار شما باشد.

سوالات متداول درباره اعسار

مؤسسه حقوقی و داوری بین‌المللی رویای سبز | تهران، سعادت‌آباد و شهرک غرب | وکیل پایه یک دادگستری و دعاوی مالی